سفر به قلعه پرتغالی های بندر کنگ - اکسپرس بلاگ

بندر کنگ یکی از بنادر تاریخی و تجاری و صیادی استان هرمزگان است که در سه دوره تاریخی آباد بوده است: عصر سلاجقه ایران، اتابکان فارس و صفویه. بندر کنگ به واسطه کار دریانوردی بسیار معروف بوده است. بندر کنگ بعد از شکست پرتغالی ها در جزیره قشم و هرمز، رونق گرفت و شاه عباس بنا به سیاستی که شروع کرد، اجازه داد پرتغالی ها و هلندی ها در بندر کنگ اقامت کنند و مبادرت به ساخت تجارتخانه، قلعه و تأسیسات بندری و گمرکی کنند.

قلعه (تجارتخانه) کنگ

بندر کنگ نیز همانند جزیره هرمز و قشم در خلیج فارس، زمانی در تصرف پرتغالی ها بود. اگرچه به نظر می رسد نحوه حضور پرتغالی ها در اینجا همانند حضور آن ها در جزایر دیگر نبوده است. بدین معنی که پرتغالی ها از طریق جنگ و درگیری با نیروهای ایران در بندر کنگ مستقر نشدند. بندر کنگ در اواخر دوره صفویه مرکز تحولات خلیج فارس بود و پرتغالی ها با توجه به امنیتی که در بندر کنگ وجود داشت اقدام به ایجاد تجارت خانه کردند و ممانعتی از آزادی تجاری سایر کشورها در بندر کنگ هم به عمل نمی آوردند.

پس از شکست پرتغالی ها در سال 1622 میلادی، نظر به سیاست شاه عباس در خلیج فارس و برای دلجویی از بازرگانان آن ها، اجازه داده شد پرتغالیان (و هلندیان) در بندر کنگ تجارت خانه بسازند. اگرچه پیش از آن هم در طول یک قرن تسلط پرتغالی ها بر خلیج فارس، این بندر دارای حیثیت تجاری بود. درواقع بعد از سقوط هرمز پرتغالی ها از پس گرفتن این جزیره به کلی مأیوس شدند، با شاه عباس از در دوستی درآمدند و ازآنچه در سواحل ایران داشتند رسماً چشم پوشیده در عوض اجازه گرفتند در بندر کنگ تجارت خانه ای بسازند. اگرچه این تجارت خانه ویژگی ها و معماری یک قلعه را داشته است. بدین معنی که همه یا قسمتی از آن کاربرد یک قلعه نظامی را نیز داشته است.

محمدابراهیم کازرونی مأمور دربار محمدشاه قاجار در گزارش بازدید خود از بندرلنگه و کنگ می نویسد: بندر کنگ بندری آباد بوده است و اکنون نیز، آثار عمارات قدیم باکمال استحکام، کاروانسراهای دوطبقه و قلعه در ساحل برپا بوده که اکنون ستون ها و طبقات عمارات آن برقرار است و منشأ تعجب ناظرین می گردد.

از ویرانه های قلعه و تجارت خانه پرتغالی ها در ساحل بندر کنگ، آثار دو ستون یکی به ارتفاع 8 متر و دیگری تقریباً دو و نیم متر به جای مانده است (ستون کوچک در حال حاضر تخریب شده است) این دو ستون از سنگ تراشیده، گچ و ملاط ساروج درست شده اند. فاصله این دو ستون بازمانده تا دریا، حدود 40 متر است. (البته امروز با توجه به مد دریا تقریباً در آب دریا قرار می گیرند) احتمالاً این دو، بدنه دیوار انتهایی با برج جانبی حصاری بوده اند و بی شباهت به ساختمان ته ستون ها، برج ها و دیوارهای قلعه پرتغالی های جزیره هرمز و قشم نیستند. معلوم است که این دوپاره ستون به جای مانده، آثار قلعه مستحکمی است که محل گمرک، بارانداز و تجارت خانه پرتغالی ها (و هلندی ها) بوده است.

در انتهای این ستون ها آثاری وجود دارد که نشان می دهد احتمالاً بالای این ستون قبلاً سقفی وجود داشته و یا با سنگ و ساروج به پایه دیگر متصل می شده است. به نظر می رسد این دو ستون، دوپایه جلویی و یا قسمتی از یک قلعه بزرگ بوده اند که در این صورت امکان داشته بین این دو، دری وجود داشته است. در قسمت وسیع پشت این دو ستون آثاری به طور پراکنده وجود دارد که نشانه وجود یک قلعه بزرگ با تعدادی ساختمان درگذشته بوده است. در فاصله چندم تری دو ستون مذکور یک تپه کوچک دیده می گردد که از سنگ و ساروج ساخته شده و ارتفاع آن از سطح زمین سه متر است و در کنار آن چاه آبی وجود دارد که به حوض آب چسبیده است. در اطراف این چاه چند ستون دیده می گردد که نشان می دهد قبلاً در این قسمت ساختمان هایی وجود داشته است. اسماعیل رایین می گوید: این برج و قلعه دریایی، برج دیده بانی و محافظت دریا و بندر بوده است. (نوربخش 1359:248). حدود دویست متری قسمت شرقی برج، سازه ای است فلش مانند که نوک آن به سمت دریا واقع شده است. احتمالاً از این سازه به عنوان سنگر استفاده می شده است. در قسمت غربی برج، یک سازه دایره ای شکل نیز که تقریباً یک متر از ارتفاع آن به جای مانده است نیز وجود دارد که محتمل است یک برج یا مخزن بوده است. سازه ای دیگر در همین محدوده است که رو به ساحل واقع شده است و احتمالاً قسمتی از استحکامات سنگر مانند قلعه پرتغالی بوده است.

برج داخل دریا

درست روبروی ستون های به جای مانده از قلعه پرتغالی ها در ساحل، به فاصله 60 متر در ساحل دریا آثار برجی مدور با چهار مدخل ورودی و حفره های دیده بانی به جای مانده است. معلوم است که به دلیل نزدیکی به ساحل و قلعه ساحلی، راه ارتباطی پل یا معبر مانند بین قلعه ساحلی و این برج وجود داشته است. که آثار آن در عمق کم آب آشکار است. این برج مدور که سطح طبقه اول آن از کف دریا در حدود سه تا چهار متر ارتفاع دارد، تمام از سنگ سیاه و ساروج ساخته شده است. در ورودی آن به سمت خشکی است و در قسمت جلوی برج راه عبوری از سنگ سیاه ساخته اند که دارای هشت پله است.

قسمتی که رو به ساحل واقع شده است به شکل نیم دایره ساخته شده و قسمت روبه دریا از یک چند ضلعی بناشده است. ساختمان برج از سنگ سیاه و ساروج است. سنگ ها عموماً از سنگ لاشه است و برخلاف سنگ های کنگ که آهکی هستند به نظر از کوه های اطراف آورده شده اند. در سمت راست و چپ این برج هرکدام دو حجره کوچک ساخته شده اند که از داخل آن ها سوارخ هایی به سمت دریا و ساحل تعبیه شده است. در سمت چپ ورودی یک راهرو سنگ با دوازده پله وجود دارد که از آن ها می توان به طبقه دوم راه یافت. سقف حجره ها با توجه به آثار موجود، قوسی شکل بوده است که ارتفاع سقف تا کف حجره ها در حدود 1/60 متر است. بیشتر ساکنان کنگ و حتی بندرلنگه معتقدند که از این برج تا قلعه لشتان که در شش کیلومتری شمال غرب بندر کنگ واقع شده است یک راه زیرزمینی اسب رو به طول چهار کیلومتر وجود داشته که از این راه آذوقه و اسکله و سرباز به قلعه می برده اند. شاید قسمتی که از خارج به نظر می رسد پر است و راهی به داخل ندارد، مدخل همین راه زیرزمینی باشد که به طور ماهرانه ای از بیرون مسدود شده است.

در حدود 30 سال قبل روبروی این برج در ساحل دیواری از سنگ و ساروج وجود داشت که از شرق به سمت غرب کشیده شده بود و حلقه های آهنی بزرگی به آن متصل بود که کشتی ها برای پهلو گرفتن از آن ها استفاده می کردند و طناب های خود را به آن حلقه ها می بستند.

برج و دیوار سنگی قلعه پرتغالی های بندر کنگ در سال 1377 به شماره 2231 در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

منابع و مآخذ:

- اقتداری، احمد. 1348. آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان. تهران: نشر انجمن آثار ملی

- پازوکی، ناصر. 1376. استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی.

- نوربخش، حسین، 1374، بندر کنگ شهر دریانوردان و کشتی سازان، چاپ دوم، ناشر مؤلف.

- نوربخش، حسین. 1359. بندر کنگ. بندرعباس: نشر ابن سینا.

- نوربخش، حسین. 1358، بندرلنگه در ساحل خلیج فارس. بندرعباس: اداره کل فرهنگ و هنر استان هرمزگان.

- کازرونی، محمدابراهیم، 1367، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس: در زمان محمدشاه قاجار 1250 تا 1264 قمری، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تهران.

- سدیدالسلطنه (کبابی)، محمدعلی1342. بندرعباس و خلیج فارس. تصحیح احمد اقتداری. تهران: نشر ابن سینا.

- گزارش طرح ساماندهی و بازسازی قلعه کنگ، 1396، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان هرمزگان

* گزارش از: کورش محمدخانی، دکتری باستان شناسی از دانشگاه لیون فرانسه