بُسحاق اَطعِمه؛ شاعر خوراکی ها! - اکسپرس بلاگ

از وبسایت دولت جمهوری اسلامی ایران دیدن نمایید.

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری خبرنگاران ـ بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال 1392 در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

شیخ جمال الدین ابواسحاق حلاج اطعمه شیرازی، متخلص به بسحاق شاعر سده نهم هجری قمری است.

تاریخ تولد او دانسته نیست و از زندگی اش نیز آگاهی اندکی در دست است. به گواهی بیشتر منابع، در شیراز به جهان آمد و بیشتر زندگی خود را در آن شهر گذراند.

ابواسحاق نام اوست نه چنان که بعضی پنداشته اند کنیه او؛ او در مقدمه دیوانش، خود را ابواسحاق المعروف بحلاج و در جایی دیگر از دیوانش بسحاق حلّاج نامیده است. بعضی مؤلفین، از آن شمار براون و نفیسی، به اشتباه نام او را احمد دانسته اند. این اشتباه به سبب خَلط او با شاعری شیرازی با نام نظام الدین احمد اطعمه روی داده است. نظام الدین احمد اندکی پس از بسحاق می زیست و به پیروی از بسحاق، در اشعارش درباره انواع طعام سخن می گفت و آنها را وصف می کرد.

گفته اند که سبب اشتهار بسحاق به حلاج آن است که پیشه پنبه زنی داشت. بعضی اشارات مبهم که وی در دیوانش آورده نیز تأییدی است بر این امر.

بسحاق، در روزگار حکومت سلطان اسکندر بن عمر شیخ بر فارس، از ندیمان او بود. دولتشاه سمرقندی در این باره آورده است: به روزگار پادشاهزاده اسکندر بن عمر شیخ میرزا، ابواسحاق همیشه ندیم مجلس بود. به گفته صفا وی میان سال های 812-817ق ندیم سلطان اسکندر بود؛ صفا در این باره چنین تحلیل نموده است که چون برادر اسکندر بن عمر، پیرمحمد، به دست یکی از امیران خود کشته شد، اسکندر فارس و اصفهان را تسخیر کرد و در 812ق در آن ناحیه، جانشین برادرش شد و در 817ق به اسارت درآمد، سپس او را کور کردند و کشتند.

بسحاق میان سال های 812-817ق به شهرت رسیده و به دستگاه امرا راه یافته بود. خود بسحاق نیز در انتها دیوانش به شهرت آثارش اشاره نموده است. تنها امیر یا سلطانی که وی مدح نموده شخصی به نام شاه سیف الدین ابونصر است؛ بسحاق در قصیده آفاق و انفس او را سلطان باذل، فاضل، دارای طبع شعر و رزم آوری دلیر دانسته و ستوده است.

اینکه بسحاق نزد چه کسانی و کجا دانش آموخته و چگونه به شاعری روی آورده دانسته نیست؛ اما از اشعار او چنین برمی آید که با سروده های بسیاری از شاعران نامدار پارسی گوی آشنا بوده و اشعار شاعرانی همچون سلمان ساوجی، سعدی، ناصرخسرو، حافظ، کمال خجندی، عراقی، مولوی و عماد فقیه را پاسخ گفته است.

همچنین از دیوان او می توان دریافت که با گویش لری، فَهلَویّات، و ترکمانی کمابیش آشنا بوده است. وی شاعری است که در اشعارش، به زبانی طنز، به انواع طعام پرداخته و سبب آن را چنین آورده است: با وجود اوصاف فردوسی و مثنویات نظامی... و طیبات سعدی... و غزلیّات خواجه جمال الدین سلمان [ساوَجی]... و با دقایق مقالات عماد فقیه... و با طلاقت الفاظ و متانت معانی حافظ... و دیگر شعرا، که هر یک شهره شهری و اعجوبه دهری بودند، من چه خیال پزم که خلایق محظوظ گردند؟

به نوشته صفا، پیش از بسحاق، استفاده طنزآلود از غزل ها، قصیده ها و قطعات شاعران نامدار، به ویژه در اشعار عبید زاکانی (متوفی 772ق)، دیده می گردد؛ اما تفاوت بسحاق با شاعران پیشین در این است که وی در پاسخ و استقبال اشعار معروف، به جای سرودن اشعاری هنری، فقط به توصیف غذاها پرداخته است. صفا در ادامه چنین آورده است: یقین است که در ذکر این اوصاف سخن او خالی از بیان آرزوهای پنهانی طبقات محروم جامعه آن موقع، و شاید خود شاعر، نبود و حتی او در پشت پرده این اوصاف اغذیه و اطعمه گاه به بعضی معاصران خود می تاخت و جنبه طنز و نقد به سخن خود می داد....

از اشعار بسحاق چنین برمی آید که وی در تنگدستی به سر می برد. همچنین می توان دریافت که به شاه نعمت الله ولی کرمانی (متوفی 834ق)، عارف نامدار هم روزگارش، ارادت داشت. پژوهشگران از ملاقات بسحاق و شاه نعمت الله ولی در شیراز سخن گفته اند. بسحاق، به زبان طنز، یکی از قصاید شاه نعمت الله را پاسخ گفته و سه غزل وی را تضمین نموده است.

دولتشاه سمرقندی اولین تذکره نویسی است که در اثر خود، تذکرة الشعرا، از بسحاق یاد نموده است. وی بسحاق را چنین وصف نموده: [مردی]لطیف طبع و ... خوشگوی... و در شیراز همیشه مصاحب حکام و اکابر بودی.

تاریخ درگذشت بسحاق را 827، 830 یا 837ق دانسته اند. وی را در تکیه چهل تنان شیراز به خاک سپرده اند. به گفته فرصت شیرازی (1271-1339ق) قبر بسحاق از میان رفته است؛ اما به نوشته حکمت در حدود 1368ق، طماعان و عتیقه خران آن سنگ را به سرقت برده و به جای آن سنگ نو و زشتی گذارده اند.

اهمیت بسحاق در ادبیات فارسی به سبب درون مایه اشعارش است. وی با پرداختن به انواع طعام در سروده هایش سبکی نو در ادبیات پدید آورد. او برای نخستین بار، لغات و اصطلاحات و تعبیرات آشپزی را در نظم به کار گرفت. بعضی پژوهشگران شعر بسحاق را اعتراضی اجتماعی و ادبی دانسته اند و آورده اند که وی با برگزیدن چنین موضوعی، بر آن بود تا شیوه متداول در ادبیات را به سخره گیرد؛ زیرا از نظر او غالب اشعار فارسی مضامینی تیره و غم افزا داشتند و وی با تقلید طنزآمیز آثار معروف ترین شاعران به تمسخر آنها می.

دیوان بسحاق امروزه ارزش واژگانی دارد؛ چون دربردارنده نام های بسیاری از خوراکی های آن روزگار است. شماری از این نام ها اکنون مهجور و نامفهوم شده اند، اما واژه هایی که کمابیش مفهوم است برای آنالیز تاریخی - تطبیقی خوراک ساکنان آن روزگار ایران سودمند است.

دیوان بسحاق دربردارنده بخش های منظوم و منثور است که بخش های منثور آن بدین قرارند:

1. دیبانچه سفره کَنزالاشتهاء که در آن بسحاق به یار موهوم خود امید می دهد که وصفی که وی از سفره به دست می دهد، سبب تحریک اشتهای او خواهد شد؛

2. رساله ماجرای برنج و بغرا؛

3. رساله خوابنامه که رؤیای صادقه است. بسحاق در خواب می بیند که او را به بقعه ای برده اند ساخته از انواع خوراکی ها؛ مثلاً اندودش به ماست نموده بودند، قندیلی چند از پیاز سرخ آویخته؛

4. انتها دیوان؛

5. واژه نامه دیوان که بسحاق در آن به توضیح طنزآمیز 36 خوراکی، به گونه ای جداگانه پرداخته و پس از هر تعریف، بیتی آورده است؛

بخش های منظوم دیوان بسحاق عبارت اند از:

1) قصیده ها: سفره کنزالاشتهاء که دربدارنده قصیده مفصلی است در 10 فصل که در نقیضه قصیده ای از سعدی شروده شده است، نیز شعری در تضمین قصیده ای از ظهیر فاریابی، قصیده ای در پاسخ به خواجوی کرمانی، قصیده در مدح کَجِری که در بردارنده 27 بیت است، فی الکردیات و اللوریات؛

2) ترجیع بندی در 9 بند؛

3) مثنوی اسرار چنگال که در آن خرما، روغن و نان هر یک توضیح حال خود را می گویند؛

4) غزلیات که دربردارنده 110 غزل است که بسحاق 101 غزل را در تضمین غزل های 26 شاعر دیگر سروده است؛ بدینئ قرار: حافظ، سلمان ساوجی، سعدی، کمال خجندیف امیرحسن دهلوی، عماد فقیه، شاه نعمت الله ولی، عراقی، خواجوی کرمانی، مولوی، ابونصر فراهی، عبید زاکانی، جلال طبیب، صدرالدین قیروانی، سعدالدین نصیر، انوری، عطار، کمال الدین کاشی، مولانا امین الدین، ظهیرالدین فاریابی، مولانا نجمی، مولانا علی دردزد، سید جلال عضد، محمد جوهری و شیخ آذری؛

5) مقطّعات، دربردارنده پنج قطعه دو بیتی، پنج قطعه سه بیتی، سه قطعه چهار بیتی و دو قطعه طولانی، یکی در شکست پای برّه و دیگری در وصف عمامه پهلون عبدالله عراقی؛

6) رباعیات، که دربردارنده 16 رباعی است؛

7) فردیات، که دربردارنده 63 تک بیتی است؛

8) داستان مُزعفَر و بُغرا، این بخش که به وزن و سبک شاهنامه فردوسی سروده شده، دربردارنده مفاخره مزعفر و بغرا است که به درگیری میان آن دو می انجامد و در این درگیری انتها، مزعفر پیروز می گردد.

دیوان بسحاق نخستین بار در 1299ق در ایران و سپس در 1303ق در استانبول، به تلاش میرزا حبیب اصفهانی به ضمیمه فرهنگ نامه اصطلاحات کتاب به چاپ رسید.

بسحاق را از پیروان عبید زاکانی، شاعر هزل پرداز و طنزپرداز دانسته اند. شاعرانی که به پیروی از اسحاق شعر سروده اند بدین قرارند: احمد اطعمه شیرازی، نظام الدین محمود قاری یزدی (نیمه دوم قرن نهم هجری) که دیوان البسه خود را به تقلید از دیوان اطعمه سروده و به جای طعام به البسه پرداخته است.

انتهای پیغام/4104/